Zeka kapasitesiyle ilişkili olan öz farkındalık, insanlarda olduğu gibi bazı hayvanlarda da mevcuttur.
Bu yeteneği ölçmek için 1970'lerden beri çeşitli hayvanlar ayna testlerine tabi tutuluyor. Bu test genellikle hayvanın uyuşturulması ve vücuduna bir işaret çizilmesi veya yapışkan kağıt yapıştırılmasıyla gerçekleştirilir.
Turkish Independent'a göre hayvan, uyandıktan sonra aynada izin kendi vücuduna ait olmadığını anlayıp onu çıkarmaya çalışırsa testi geçmiş sayılıyor.
Emory Üniversitesi'nden primatolog Frans de Waal, “Birçok hayvan testi geçemiyor” diye ekliyor.
Herhangi bir eğitim veya ödül almadan, ayna karşısında görsel bir sinyali tek başına incelemelidirler. Bu kendiliğinden olmalı. Literatürdeki ifadelerin çoğu bu tanımın kapsamına girmemektedir.
De Waal'ın belirlediği kriterlere göre 1970 yılında yapılan ayna testinde dört şempanze pozitif sonuç verdi.
DAHA ÖNCE GELİŞMİŞ DİĞER TÜRLER DE BU TESTLERİ GEÇMİŞTİR
Daha sonraki yıllarda orangutan, bonobo ve goril gibi primatlar da ayna testini geçti.
Maymunlar genellikle kendi yansımalarını başka bir hayvanınkiyle karıştırsalar da, bazı çalışmalar onların ayna testini geçtiğini öne sürüyor. Ancak bu hayvanların test öncesinde eğitilmiş olması sonuçlara gölge düşürüyor.
2001 yılında yunusların aynada kendilerini tanıyabildiği ilk kez kanıtlandı. 2018 yılında yapılan bir araştırmada bu memelilerin 24 aylıkken ayna testini geçebildiği ortaya çıktı. İnsanlar genellikle 18 ila 24 ay arasında aynada kendilerini görebilirler. Araştırmaya genç yunuslar dahil edilmediğinden bu hayvanların öz farkındalığı insanlardan önce kazanmış olması muhtemel.
New York'taki Bronx Hayvanat Bahçesi'nde yaşayan Happy, ayna testini geçen ilk fil oldu. 2005 yılında yapılan bir testte, diğer iki hayvanat bahçesi fili, başlarına konulan işaretle ilgilenmemelerine rağmen aynada kendilerini tanıdıklarını gösteren işaretler gösterdi.
2008 yılında ilk kez memeli olmayan bir hayvan aynada kendini tanıyabildi. Vücutlarına yapışkan kartlar yapışan Avrupalı saksağanlar, aynanın önünde bunları çıkarmaya çalıştılar ve ayna olmadığında kartları fark etmediler.
Son yıllarda yapılan araştırmalarda boyayla işaretlenmiş karınca, balık ve farelerin ayna karşısında onları çıkarmaya çalıştıkları kaydedildi.
2024 yılında fareler üzerinde yapılan bir araştırmada hayvanlar sadece aynada görünen kısımlardaki boyayı çıkarmaya çalıştı.
Bu arada bilim insanları farelerin beyinlerini de izlediler ve bazı beyin hücrelerinin aktive olduğunu gözlemlediler. Benzer bir beyin bölgesinin insanlarda kendini tanımayla bağlantılı olup olmadığı henüz bilinmiyor.
2022 yılında yabani penguenlerle yapılan bir araştırmada hayvanların aynada kendilerini tanıyabildiğine dair işaretler elde edildi.
Fare ve karınca gibi daha ilkel sayılan hayvanlar ayna testini geçerken, gri papağan gibi son derece zeki canlıların başarısız olması, öz farkındalığı ölçmek için kullanılan bu yöntemin sorgulanmasına neden oluyor.
Cardiff Üniversitesi'nden bilişsel psikolog Ellen O'Donoghue, “Ayna testi, kişisel farkındalığın bir göstergesi olabilir” diye ekliyor.
Kişisel farkındalığı ya hep ya hiç olarak görme eğilimi vardır. Bu muhtemelen doğru değil. Muhtemelen daha aşamalı bir durumdur.
Hayvanların öz farkındalığa sahip olması etik soruları da gündeme getiriyor.
Farelerin bilimsel deneylerde kullanılması, çektikleri acılardan dolayı tepkilere yol açmış olsa da, onların öz farkındalık sahibi oldukları gösterilirse bu tür tepkilerin artması muhtemeldir. Öte yandan hayvan deneylerini destekleyenler ise bu deneylerin insan sağlığı açısından kritik çalışmalar için gerekli olduğunu savunuyor.
ABD'li sivil toplum kuruluşu Nonhuman Rights Project de ayna testini geçen Happy'nin insan olduğu için hayvanat bahçesinde tutulamayacağını öne sürerek dava açtı. Ancak New York Temyiz Mahkemesi davayı görmeyi kabul etse de filin bir insan olmadığına hükmetti ve hayvanat bahçesinde yasa dışı olarak tutulduğu iddiasını reddetti.